چمران؛ آموزگار روشنفکران دیندار مدعی - سید محمدصادق خرازی

مصطفی چمران روشنفکری برخاسته از مکتب روشنفکران دین‌دار و آموزش دیده در مدرسه فکری انسان‌های پرفضیلتی چون امام خمینی، امام موسی صدر، آیت‌الله طالقانی و مهندس بازرگان بود که با گوهر دین آشنا و ملهم از تجربه نبوی و اصالت علوی بودند؛ کسانی که گوهر دین را هیچ گاه در پای دنیای خود و دیگری آن هم برای اهداف شخصی قربانی نمی‌کردند.

از مصطفی چمران سخن کم گفته نشده، ولی به فضیلت‌های فردی و شخصی او کمتر از ویژگی‌های سیاسی و جهادی و دینی‌اش پرداخته شده است. در حالی که او فخر مبارزان مسلمان بود و متفکرانه راه خود را از بالا‌ترین سطوح و مدارج علمی آمریکا انتخاب کرد و زندگی در کنار محرومان و برای محرومان در لبنان، ایران و فلسطین آن هم برای هدفی متعالی را برگزیده بود، حقیقتاً فرو کاستن از واقعیت‌های زندگی چمران و جهانی که وی بدان تعلق داشت، جفاست. او انسانی ذوالجنبتین بود و برخوردار از استعدادی که جمع اضداد بود و توانایی و ظرفیتی کم نظیر را به خود اختصاص داده بود. شهید چمران از عرصه‌های سیاسی، فرماندهی، مدیریت، جنگ و جهاد و تلاش گرفته تا آیین حکومت‌داری، تا اخلاق پارسایان و تواضع و قدرت حمایت و دستگیری از مستمندان، تا مبلغ و مبشری تبشیرگر و تبلیغ‌کننده گوهر ناب دیانت نبوی و عدالت علوی همه را در خود داشت و جالب آنکه همه این توانایی‌ها را با ذوق ادبی و شایستگی‌های هنری درون خود جای داد و توانست در هر بستر و موضوعی خالق دگرگونی‌های عظیم باشد.

نظم و نثر ادبی او و به ویژه نثر مناجاتی‌اش اوج عرفان بو، در آسمان‌ها سیر می‌کرد و چهره‌های دگر از قاف و قدرت قلم و نقش نقاشی او از عالم خیال عدم به عالم حس محسوسات و انتزاعی می‌کشاند. او دردانه‌ای است که از الکترون و فیزیک و اتم، اندیشه و فکر را خلق می‌کرد و هدف‌دار در تسخیر قلب‌ها با آرمانی عظیم‌تر در روزگار تنهایی امام خمینی و از صحابه خاص و مخلص و از نامداران مورد توجه حضرت امام و همراه و همرزم آیت‌الله خامنه‌ای در روزهای نخستین حماسه دفاع مقدس در شورای عالی دفاع و ستاد جنگ‌های نا‌منظم و همه عرصه‌های جهاد و ایمان بود؛ دیروز در لبنان با موسی صدر و امروز در ایران با امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای بود.

چمران یک جنگجوی صرف نبود، او مردی بود که در قامت فرزانگان تاریخ درخشید. از دین و دولت شکوه می‌کرد و از اشک و آه مناجات و دعای شب و ناله‌های آسمان‌خراش و از تفنگ و قلم حماسه می‌آفرید. به همین دلیل است که فقط نبایست او را در تل ازعتر و جنوب لبنان و جبل العامل و خرمشهر و سوسنگرد و طلائیه و اهواز و دهلاویه و کردستان و کرمانشاهان دید.

چمران از جمله نادر کسانی است که پیوند دین‌داری و روشنفکری را به مدد ذوق درخشان، طینت و طهارت ضمیر و چراغ خرد در دست داشت تا برای یافتن حقیقت شیداوار در راه یافتن گوهر دین و حقیقت ایمان از جمله سربداران منصورپیشه، نی بر هوس و نه بر عادت، بلکه از دل دریایی و اندیشه عقلانی با انگیزه‌ای آسمانی بر امیال کوچک زمینی فائق آمده و فداکارانه خود را به اوج آسمان‌ها رسانده بود و شاهین‌وار حقیقت را شکار می‌کرد.

چمران متعلق به هویت جمعی سحرخیزان دین‌داری است، شکوه و درد و آلام نسل سوخته دوران ظلمت و بی‌هویتی‌ها بود و در واقع فرزند زمانه بود تا با نگاه ژرف و عمیقش آرمان و عمل را با هم آمیخته و آموخته سازد.

شهید چمران به کاروان معنویت‌خواهان و آزادی‌اندیشان تعلق داشت و هنگام شهادت خسته و افسرده نبود. او شوق و اشتیاق دیدار معبود را با لطف و صفا طلب می‌کرد و صبح روز شهادت گویی هر گامش صد گام بود. خود را از پروازیان آن روز دیده بود و به هنگام عروج به آسمان‌ها قهقهه مستانه‌اش، رشک فرشتگان و ملائک را به خود معطوف ساخته بود.

مصطفی چمران از مجرب‌ترین شهسواران عرصه سلوک و فاتحان آفاق عرفان و اخلاق عملی و نظری است. او آموزگار بی‌بدیل همه روشنفکران دین‌دار مدعی و سلسله جنبان و قافله‌سالار همه وطن‌پرستان آزادیخواه است. شاگردی مکتب امام علی (ع) را با عشق و آرمان سالار شهیدان سیدالشهدا چنان درس گرفته بود و به حکم عقل و ایمان با شهادتش این درس را برای انسان و جهان باقی گذارد و در پگاه و صبح شهادت، سکوت و تبسم از وی حماسه حضور ساخته بود.

روشنفکری دینی را به حکم عقل و معرفت تجربت کرده بود و برخلاف آن روزگاران، گوهر دین را آلوده به ایدئولوژی نساخته بود. اصالت فلسفه شهادت را در گوهر پاک سلسله ولایت و امامت که همانا وارثان پیامبر و امام علی بن ابی طالب بودند، می‌پنداشت. چمران با آنکه انقلابی و جهادی محض بود، ولی هیچ گاه اسلام انقلابی را بر اخلاق، و نوفهمی نبوت و وحی و معاد و خدا و دیگر ایسم‌های آن روزگار رجحان نمی‌داد.

به مدد عقل و کتاب و سنت می‌کوشید تا گرد واپس‌ماندگی را از دامن دین پاک کند. گویی ذهن توانای چمران هیچ‌گاه نایستاده و نمی‌ایستد و او به عنوان روشنفکر دینی پیشتاز تجددخواهی و پاسدار ارزش‌ها و سنت‌های دینی است و همه اصالت و گوهر ناب دین را ارج می‌نهاد و علم و یقین و ایمان به آن را رکن رکین روشنفکری دینی می‌دانست و همواره علم و عمل روشنفکران سکولار را هم به همین دلیل مبتلا به کاستی و سستی بر نمی‌تابید.

در نظر روشنفکری دینی چون چمران، مهم‌ترین خدمتی که دین می‌کند به اخلاق است. او با رفتارش انتظار اخلاقی از دین داشت و با توسل به گوهر دین به تجلی حق و عدالت مشروعیتی چندان می‌داد. چمران روشن ضمیری اصیل و متأدب به آداب دین و گوهر معرفت‌شناسانه آن داشت و او لایق آسمان‌ها بود و او در بساط تنگ این عالم خاکی جای مجالی نداشت.

رحمت و غفران خداوند بر او و همه شهیدان عدالت و آزادی.