تبلیغات همه‌پرسی و تدارکات بی‌بی‌سی

***

روز ۳۰ تیرماه ۱۳۳۲ راهپیمایی‌هایی در گرامیداشت سالگرد عقیم ماندن تلاش برای خلع مصدق از قدرت در سال قبلش برگزار شد. گروه‌های بسیاری از جبههٔ ملی در این راهپیمایی‌ها شرکت داشتند. چنان که اشاره شد، به رغم تلاش‌های سی‌آی‌ای، اعضای حزب توده نقش برجسته‌ای در این راهپیمایی‌ها داشتند. مصدق دریافت مجلس در وضعیت آچمز است و صلای برگزاری همه‌پرسی برای انحلال آن را داد. در سخنرانی‌ای به مناسبت سالگرد بلواهای تیرماه ۱۳۳۱، کوشید ملت را همسو با این هدف بسیج کند. اف‌بی‌آی‌اس روز ۵ مرداد ماه گزارش داد رادیو تهران سخنرانی مصدق را پخش کرده که صلای همه‌پرسی برای تأیید انحلال مجلس داده، مجلسی که او بهش برچسب کانون «فعالیت‌های خرابکارانه» زد.^(۱) مصدق اعتنایی به مسالهٔ حقوقی داشتن یا نداشتن حق برگزاری همه‌پرسی نکرد و گفت: «ملت ایران است که قانون اساسی را درست کرد و قوانین برای مردم ساخته شده‌اند. به موجب این کار از مردم خواسته می‌شود نظرشان را بگویند.»^(۲) «باختر امروز» به رغم گرایش معمولا هوادارانه‌اش نسبت به مصدق، روز ۳ مرداد ماه به بحران قانونی موجود اشاره کرد و نوشت: «در عین حال انحلال مجلس هم به تصریح مادهٔ ۴۸ قانون اساسی، در غیاب مجلس سنا ناممکن است.»^(۳) با این حال اما «باختر امروز» مصدق را دعوت به منحل کردن مجلس کرد. روز ۶ مرداد ماه عموم مطبوعات به پشتیبانی از مصدق به صف شدند. دست‌کم بنا به گزارش رادیو تهران، «شجاعت» (متعلق به حزب توده)، «نیروی سوم»، «جبههٔ آزادی» و مجلهٔ «فردوسی» همگی سرمقاله‌هایی در حمایت از مصدق منتشر کردند. ^(۴) «نیروی سوم» سرمقاله‌ای داشت که به ملی‌گرایی متوسل می‌شد و می‌گفت «مردم ایران با شرکت در همه‌پرسی، پاسخ مثبتی به دکتر مصدق خواهند داد.»^(۵) همزمان سردبیران اف‌بی‌آی‌اس اشاره می‌کردند رادیو تهران خیلی ناگهانی پخش موسیقی عامه‌پسند غربی را هم متوقف کرده، اقدامی که نشان از جدا کردن بیشتر مسیر از غرب داشت.

روز ۹ مرداد ماه، رادیو تهران مؤکدا از شنوندگانش خواست در همه‌پرسی پیش‌رو رأی بدهند، مجلس را به باد انتقاد گرفت و آن‌هایی را که «ادای موافقت» با قانون اساسی موجود درمی‌آورند، دست انداخت.^(۶) این شبکه همچنین اعلام کرد رأی‌گیری در تهران در روز ۱۲ مرداد ماه و در شهرستان‌ها در روز ۱۹ مرداد ماه برگزار خواهد شد.^(۷) مصدق ادعا کرد نمی‌شود انتخابات را در همه‌جا برگزار کرد و بنابراین مناطق روستایی از شمول انتخابات خارج شدند، «علی‌الظاهر به این دلیل که شمارش آرای مناطق دوردست خیلی طول خواهد کشید.»^(۸) این اقدام بسیاری از کسانی را که انتظار می‌رفت علیه خواست مصدق رأی بدهند، از دایرهٔ رأی‌دهندگان بیرون گذاشت. مطلقا هیچ تردیدی در نتایج نبود و با مرور متون پیاده شدهٔ برنامه‌های شبکه‌های رادیویی ایران، به وضوح مشخص است انتظار می‌رفته شنوندگانش در حمایت از موضع مصدق رأی بدهند.

در تهران رأی‌گیری روز ۱۲ مرداد ماه برگزار شد و رادیو تهران خبر از جمعیت‌هایی عظیم داد که برای رأی به انحلال مجلس به حوزه‌ها می‌آمدند و گفت: «ساکنان تهران در آرامش کامل، انداختن رأی‌های‌ تأیید انحلال را به درون صندوق‌ها آغاز کردند.» ^(۹) این شبکه از فقط ۶۸ رأی در مخالفت با پیشنهاد انحلال خبر داد و اشاره کرد جایگاه‌هایی مجزا برای انداختن رأی‌های «آری» یا «نه» اختصاص داده شده. دادن رأی مخفی مجاز نبود. در اصل فقط سه ساعت برای رأی‌گیری در نظر گرفته بودند، اما زمان برای مدتی بیشتر تمدید شد. رادیو تهران سراسر روز را شعار‌ها و موسیقی ضد استعماری پخش کرد، به این قصد که مردم را روانهٔ دادن رأی «آری» کند. به علاوه، این شبکه به تلاش‌ها برای دادن چهره‌ای ضد اسلامی به این همه‌پرسی هم حمله می‌کرد، حملاتی که به نظر می‌آید هدفشان مقابله با تبلیغات سی‌آی‌ای در سطح جامعه بوده. اعلام حمایت مطبوعاتی گسترده از همه‌پرسی هم کردند، اینکه طیف وسیعی از روزنامه‌ها و مجلات نمایندهٔ دیدگاه جبههٔ ملی‌اند.^(۱۰) فردایش رادیو تهران شروع کرد به گزارش نتایج همه‌پرسی. در تهران بیش‌ از ۱۰۱۴۰۰ رأی داده شده بود که از میانشان فقط ۶۸ نفر رأی «نه» به صندوق ریخته بودند. رادیو ایران اعلام کرد «مردم ایران دیگر اجازه نخواهند داد دولت تحت سلطهٔ اوباش، جنایتکاران و خائنان به ایران باشد.»^(۱۱)

در چهل و نهمین سالروز قانون مشروطیت، مصدق در سخنرانی‌ای که از طریق رادیو پخش می‌شد، خطاب به ملت اعلام کرد باید کشور را از شر نفوذ خارجی‌ها خلاص کرد و به مردم بابت رأی‌شان به کنار زدن مجلس تبریک گفت. در ادامه گفت همه‌پرسی مقدمات را برای «حکومت مردم بر مردم» فراهم آورده.‌‌^(۱۲) همان روز مطبوعات به دیدار ژنرال آمریکایی، نورمن شوارتسکف پدر، از ایران اشاره کردند و گمانه‌هایی در مورد دلایل دیدار کوتاهش با شاه زدند. ژنرال شوارتسکف در طول دههٔ ۱۳۲۰ مسوول آموزش به نیروهای ژاندارمری ایران و با شاه آشنا بود. «باختر امروز» ‌پرسید: «مأموریت این ژنرال آمریکایی چیست؟»^(۱۳) مطبوعات با اشاره به بدنامی شوارتسکف این بحث را پیش کشیدند که شاه اگر کماکان بخواهد از این بازی‌ها بکند، جان به در نخواهد برد. اشاره می‌کردند که این دیدار حتما در راستای منافع بریتانیا است؛ نتیجه می‌گرفتند: «آمدن او به ایران نمی‌تواند بی‌هیچ دلیل خاصی بوده باشد و نبوده.»^(۱۴) این‌‌ همان روزی بود که شوارتسکف شاه را دید و به او اصرار کرد در هماهنگی با نقشهٔ سی‌آی‌ای، فرمان برکناری مصدق را بدهد.

روز ۱۵ مرداد ماه، رادیو تهران گزارشی پخش کرد با عنوان «مصدق جلوی سوءاستفاده از قانون را می‌گیرد» و او را یک بار دیگر «رهبر بزرگ مصدق» خواند.^(۱۵) این شبکه مردم شهرهای دورافتاده را به پیروی از الگوی تهرانی‌ها در دادن رأی «آری» در همه‌پرسی ترغیب می‌کرد و گفت: «بی‌شک نتایج همه‌پرسی در دیگر شهرهای ایران نیز مشابه تهران خواهد بود.»^(۱۶) رادیو تهران در ادامهٔ تلاش‌هایش برای مقابله با تبلیغات سی‌آی‌ای بر محور ضد اسلامی بودن همه‌پرسی، اعلام کرد که آیت‌الله رضا کلباسی روز ۱۵ مرداد ماه پیامی برای وزیر تبلیغات دولت فرستاده و در آن گفته چون تشکیل مجلس فعلی باعث اختلال در امور کشور و مذهب خواهد بود و پیروزی بر استعمارگران را بی‌اثر خواهد کرد، «همهٔ مسلمانان باید رأی به انحلالش بدهند.»^(۱۷) حجت‌الاسلام صدر طباطبایی، از عالمان دینی اصفهان هم پیام مشابهی داد و خواهان «انحلال فوری مجلس هفدهم» شد. ^(۱۸) رادیو تهران مقابله با تبلیغات منفی را در گزارشی با عنوان «مخالفان تدارکاتچی تبلیغات بی‌بی‌سی شده‌اند» ادامه داد و در آن بی‌بی‌سی را به تکرار حرف‌های «مزدوران و جدایی‌طلبانی» متهم کرد که علیه همه‌پرسی فعالیت‌ می‌کنند.^(۱۹)

در دومین روز رأی‌گیری، رادیو تبریز مردم را ترغیب کرد برگه‌های رأی‌شان را بر پایهٔ مفهوم حاکمیت مردم به صندوق‌ها بریزند. این شبکه اشاره کرد دولت «ده کامیون فراهم کرده برای استفادهٔ مردم مناطق دوردستی که می‌خواهند به مراکز رأی‌گیری بروند و رأی به انحلال مجلس بدهند و بدین ترتیب وظیفهٔ ملی‌شان را ادا کنند.»^(۲۰) هیچ اشاره‌ای به کمک به کسانی نشد که مایل بودند علیه این پیشنهاد رأی بدهند. این شبکه از مضامین ملی‌گرایانه استفاده می‌کرد، مصدق را می‌ستود و او را به تاریخ شکوهمند شش هزار سالهٔ تمدن ایران گره می‌زد. به شنوندگان گفته می‌شد رأی مثبت «عظمت شما را به دنیا نشان خواهد داد.»^(۲۱)

روز قبلش شبکهٔ کُردی ایران با رویکردی تأییدآمیز خبر از بیانیهٔ روس‌ها داده بود مبنی بر اینکه شوروی در پی رفع مسایل و مشکلات مرزی‌اش با ایران است. آن‌ها ضمنا قصد توسعهٔ روابط با ایران را هم داشتند. رادیو تهران اعلام کرد نمایندگان اتحاد جماهیر شوروی و ایران دیداری در تهران خواهند داشت تا «کلیهٔ اختلافاتشان در زمینهٔ مسایل مالی، مرزی و امثال این‌ها را حل‌ و فصل کنند.»^(۲۲) این خبر فردای آن روز هم تکرار شد، به همراه گزارشی از دعوت روس‌ها از شاه برای دیدار از مسکو. هفته‌نامهٔ «تهران مصور» ادعا کرد این پیشنهاد روز ۱۰ مرداد ماه و از طریق سفیر جدیدالورود شوروی داده شده.^(۲۳) رادیو بیروت هم گزارش‌هایی پخش کرد که سفیر شوروی روز ۱۷ مرداد ماه دیداری بی‌سابقه با ملکهٔ ایران داشته و همزمان رادیو تهران اشاره کرد سفیر ایران در واشنگتن ادعا‌ها مبنی بر اتحاد و همراهی مصدق با کمونیست‌ها را تکذیب کرده. این تکذیب در واکنش به سخنرانی آیزنهاور بود و اقدامات تبلیغاتی مخفی و ادامه‌داری که مطبوعات آمریکا پیش می‌بردند. وسط این گیرودار، روز ۱۹ مرداد ماه، رادیو تهران نتایج رأی‌گیری در دیگر شهر‌ها را هم اعلام کرد:

شهر..................... آری............................. نه

تبریز.................. ۴۱۵۰۲............................ ۳

اصفهان............... ۴۳۵۰۵.......................... ۱۱

اهواز.................. ۲۲۷۷۱............................ ۲

مشهد.................. ۲۶۵۴۷..........................۹^(۲۴)

لوی هندرسون، سفیر ایالات متحده در ایران، می‌خواست امکان تکذیب اطلاعش را از کودتا حفظ کند و بنابراین تا زمان پایان یافتن عملیات بیرون از خاک ایران ماند. در غیاب هندرسون، گوردون هنری متیسن سمت کاردار سفارت را در ایران داشت. روز ۲۱ مرداد ماه، او به واشنگتن اطلاع داد همه‌پرسی انحلال مجلس بیشتر از ۹۸ درصد رأی موافق گرفته. به گفتهٔ متیسن، نخست‌وزیر «با استفاده از فنون غوغاسالاری، پیوسته و با آهنگی مداوم به سوی تمامیت‌خواهی حرکت کرده» بود «تا زمام قدرت را در دست نگه دارد» و شاه را کنار بزند.^(۲۵) متیسن اشاره کرد به پشتیبانی از این خواست، شهربانی هم چاپخانه‌های مطبوعات ضد مصدقی را گرفته، اقدامی که همراه با کنار زدن مجلس، «واپسین امکان باقی‌مانده برای مخالفان» مصدق را از بین برد.^(۲۶) متیسن هراس داشت که چون مصدق ساختاری حسابی برای پایه ریختن «حکومت تمامیت‌خواهش» دارد، ممکن است عوضش با توده‌ای‌ها همکاری کند و از تشکیلات آن‌ها بهره بگیرد.^(۲۷) از نشانه‌های این رو کردن به شوروی، تأیید ویزای خروج اعضای حزب توده بود برای شرکت در جشنوارهٔ جوانان در بخارست. مصدق کل قدرتی را که داشت، برای صدور همهٔ این ویزاهای خروج به‌کار گرفت و به گفتهٔ متیسن، صدور این ویزا‌ها پایگاه مصدق را میان غیرکمونیست‌های همراه با جنبشش از بین برد.^(۲۸) در نتیجه اگرچه دولت ایالات متحده در خفا مشغول پیشبرد برنامه‌ای برای مجاب کردن مردم به همدستی مصدق با کمونیست‌ها بود، اما خود مقام‌های دولت آمریکا هم واقعا معتقد بودند چنین همدستی‌ای حقیقت دارد. رفتار‌ها و اقدامات مصدق طی دو ماه گذشته‌اش هیچ کمکی به سست کردن این اعتقاد نمی‌کردند. در پرتو نشانه‌هایی مداوم از این ارتباط، تحلیلگران واشنگتن در سرتاسر این دوره این مدعا را قبول داشتند.

متعاقب رأی‌گیری، حسین فاطمی، وزیر امور خارجهٔ ایران، در سخنرانی رادیویی‌اش روی اتحاد ملی تأکید کرد. از پی اقدامی نافرجام به قصد قتلش، برای انجام معالجاتی پزشکی در اروپا بود و دربارهٔ لزوم پیروزی در این «کارزار قهرمانانهٔ مردم ایران» در برابر استعمار و قدرت‌های بزرگ حرف زد. عمدهٔ اشاراتش به بریتانیا بود اما در مورد آمریکا هم صحبت کرد.^(۲۹) در ادامهٔ حرف‌هایش گفت: «کسانی که تبلیغات زهرآگین می‌پراکنند، بد‌ترین سلاح‌های دشمن‌اند.»^(۳۰) رادیو تهران کماکان کارش را با مرور روزنامه‌هایی که نتایج همه‌پرسی و گفت‌وگوهای پیش‌رو با شوروی را می‌ستودند، پی می‌گرفت. رادیوی محلی کردستان با این نظر موافق بود که آرا نشان می‌دادند: «مردم ایران و دولت ملی‌شان و رهبر بزرگش مصدق از همدیگر جدایی‌ناپذیرند.»^(۳۱) این شبکه‌ همچنین خبر از عزیمت شاه و ملکه به رامسر در روز ۲۰ مرداد ماه داد. ظاهرا این شبکه خبر نداشت این سفر که جزئی از نقشه است، برای اطمینان یافتن از این بود که شاه بعد از امضای فرمان و حین انجام کودتا بیرون از تهران خواهد بود. متعاقبش برنامه‌ها برای انجام کودتا در روز ۲۳ مرداد ماه ریخته شد که بعد‌تر به تأخیر افتاد و شد ۲۴ مرداد ماه؛ قرار بود در این روز مصدق و بقیه دستگیر شوند.^(۳۲)

پی‌نوشت‌ها:

1. FBIS, Daily Report, vol. 127–47, 27 July 1953, QQ-2.

2. FBIS, Daily Report, QQ-2.

3. FBIS, Daily Report, QQ-2.

4. FBIS, Daily Report, 28 July 1953, QQ-1.

5. FBIS, Daily Report, 30 July 1953, QQ-1.

6. FBIS, Daily Report, 31 July 1953, QQ-1.

7. FBIS, Daily Report, QQ-2.

8. Steven A. Koch, “Zendebad Shah!” The Central Intelligence Agency and the Fall of Iranian Prime Minister Mohammad Mossadeq, August 1953, CIA History Office (Washington, DC, June 1998), http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB28/index.html (accessed 1 May 2011).

9. FBIS, Daily Report, vol. 148–70, 3 August 1953, QQ-1.

10. FBIS, Daily Report, QQ-2, 4.

11. FBIS, Daily Report, vol. 148–70, 4 August 1953, QQ-2.

12. FBIS, Daily Report, 5 August 1953, QQ-1.

13. FBIS, Daily Report, QQ-3.

14. FBIS, Daily Report, QQ-3.

15. FBIS, Daily Report, 7 August 1953, QQ-2.

16. FBIS, Daily Report, QQ-1.

17. FBIS, Daily Report, QQ-3.

18. FBIS, Daily Report, 10 August 1953, QQ-5.

19. FBIS, Daily Report, 7 August 1953, QQ-1.

20. FBIS, Daily Report, QQ-1.

21. FBIS, Daily Report, 10 August 1953, QQ-2.

22. FBIS, Daily Report, vol. 148-170, 10 August 1953, QQ-3.

23. FBIS, Daily Report, QQ-3.

24. FBIS, Daily Report, QQ-1.

25. FRUS, Iran, The Chargé in Iran (Mattison) to the Department of State, 12 Aug 1953, 742.

26. FRUS, Iran.

27. FRUS, Iran.

28. FRUS, Iran, 742–44.

29. FBIS, Daily Report, vol. 148–70, 12 August 1953, QQ-1.

30. FBIS, Daily Report, QQ-1.

31. FBIS, Daily Report, vol. 148–70, 12 August 1953, QQ-4.

32. Wilber, Overthrow of Premier Mossadeq of Iran, 39.