۱۳۷۳: سال معرفی مراجع تقلید شیعیان
آیت‌الله اراکی آخرین حلقه از مراجعی بود که امام خمینی(ره) در دوره حیات خود اداره امور حوزه را به ایشان سپرده بود. تا پیش از پیروزی انقلاب و بازگشت امام به ایران و به دنبال درگذشت مرجع مطلق‌العنان شیعیان حضرت آیت‌الله بروجردی، ادارۀ حوزه و دستگاه مرجعیت تشیع عملاً در ید اختیار سه مرجع عظام تقلید یعنی آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری، آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی و آیت‌الله شهاب‌الدین مرعشی نجفی بود.
با پیروزی انقلاب و استقرار نظام جمهوری اسلامی، امام به نیت ایجاد درس و بحث به قم برگشت اما دیری نپایید که به خاطر سرعت تحولات در ماه‌های ابتدایی پیروزی و افزایش درگیری‌ها و تنش‌های سیاسی میان گروه‌های مختلف صلاح را در آن دید که به تهران بازگردد.
چند سال بعد به دنبال مسائل پیش آمده درباره آیت‌الله شریعتمداری و متعاقب آن درگذشت ایشان، آیت‌الله گلپایگانی عملا در رأس مرجعیت قم قرار گرفت. در این ایام آیات عظام مرعشی نجفی و اراکی نیز در کنار آیت‌الله گلپایگانی از مراجع برجسته قم به شمار می‌رفتند. این در حالی بود که امام خمینی(ره) نیز علاوه بر رهبری انقلاب از مقام مرجعیت نیز برخوردار بود. بدین ترتیب عملا چهار مرجع تقلید مطرح بودند. در آن ایام هر چند افرادی چون آیت‌الله سید محمد شیرازی و آیت‌الله روحانی در مقام مرجعیت قرار داشتند ولی به دلیل اختلافات عمیق فقهی چندان خود را مطرح نمی‌کردند.
اما سه دهه پس از درگذشت مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی که واپسین مرجع تقلید مطلق‌العنان شیعه بوده است، عمر نخستین نسل از جانشینان این مرجع بزرگ نیز بسر آمد. از اواخر دهه ۶۰ بود که شاگردان مهم شیخ عبدالکریم حائری یزدی (مؤسس حوزه علمیه قم) و مرحوم بروجردی به تدریج یکی پس از دیگری از دنیا رفتند. در فاصله کمتر از یک دهه، حضرات آیات عظام امام خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری در ایران و آیت‌الله العظمی خویی در نجف رحلت کردند و آیت‌الله العظمی محمدعلی اراکی نیز در سن ۱۰۳ سالگی بسر می‌برد و به شدت بیمار بود.
زمزمه اعلام فهرست مراجع تقلید همان روز‌ها یعنی در اوایل پاییز سال ۷۳ در روزنامه‌ها منتشر شد و از جمله روزنامه «سلام» با انتشار لیست احتمالی مراجع مورد نظر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعه روحانیت مبارز تهران از حضرات آیات عظام مرحوم شیخ محمدتقی بهجت، مرحوم شیخ محمد فاضل لنکرانی و سید موسی شبیری زنجانی به عنوان جانشینان احتمالی آیت‌الله اراکی نام برد. با افزایش وخامت مزاجی آیت‌الله اراکی و با توجه به سن بالای این مرجع کهنسال شیعه، رایزنی‌ها برای معرفی مراجع تقلید در قم و تهران شدت گرفت. این نخستین بار بود که تشکل‌هایی چون جامعه مدرسین و جامعه روحانیت تصمیم به معرفی لیست مراجع تقلید جایزالتقلید گرفته بودند. تا پیش از آن به دلیل عدم وجود خلأ جدی و مشهور بودن مراجع تقلید وقت، نیازی به بررسی علمای واجد شرایط برای تصدی امر مرجعیت نبود، اما در آن مقطع با توجه به شرایط بحرانی آیت‌الله اراکی معرفی مراجع جایزالتقلید ضرورت یافت.
طبق مساله سوم رساله‌های توضیح‌المسائل مراجع تقلید نیم قرن اخیر، سه راه برای شناخت مرجع تقلید اعلم وجود دارد: ۱- خود مقلد قادر به شناخت مرجع اعلم باشد. لازمه این امر آن است که وی آشنایی و تسلط زیادی به علوم حوزوی داشته باشد. ۲- دو عالم عادل، اعلم بودن یک مجتهد را تصدیق کنند. ۳- عده‌ای از علمای مورد اطمینان، مجتهدی را اعلم و شایسته تقلید بدانند. بر اساس سومین بند از این دستورالعمل بود که اعضای جامعتین در پاییز ۱۳۷۳ برای معرفی مراجع جایزالتقلید وارد شور شدند.
از ساعات نخست بامداد چهارشنبه ۹ آذر ۱۳۷۳ صدا و سیما با قطع برنامه‌های عادی خود خبر وفات آیت‌الله اراکی را اعلام کرد. دولت در سراسر کشور تعطیل عمومی و عزای ملی اعلام کرد. آیت‌الله اراکی، چهل روز پایانی عمرش را در بیمارستان رجایی تهران سپری کرده بود و پیکرش نیز با حضور آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب و دیگر سران نظام از همین بیمارستان تشییع و پس از اقامه نماز به امامت مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. کثرت جمعیت در تشییع جنازه قم به حدی بود که شش نفر جان خود را از دست دادند.
یک روز پس از درگذشت آیت‌الله اراکی جامعه روحانیت مبارز تهران با صدور بیانیه‌ای حضرات آیات خامنه‌ای، فاضل لنکرانی و میرزا جواد آقا تبریزی را به عنوان علمای جایزالتقلید اعلام کرد. در بیانیه این تشکل دینی ـ سیاسی پایتخت آمده بود: «اسامی آیات عظام و فقهای والامقامی که تقلید از آن بزرگواران جایز و عمل به فتاوی آنان صحیح و مبرءالذمه می‌باشد اعلام می‌دارد… قابل ذکر است که هر سه نفر از این آیات عظام، بقای تقلید بر مجتهد میت را جایز می‌دانند و آن افرادی که احیانا دسترسی به بخشی از فتاوای مرجع تقلیدشان نداشته باشند می‌توانند طبق فتوای مجتهد میت مثلا مانند امام خمینی عمل نموده و نگرانی برای عدم انتشار رساله عملیه نداشته باشند.»
فردای آن روز، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز با صدور بیانیه‌ای اسامی هفت نفر از علمای کشور را به عنوان مراجع جایزالتقلید اعلام کرد. علاوه بر سه مجتهد مذکور در لیست جامعه روحانیت، نام حضرات آیات عظام محمدتقی بهجت، حسین وحید خراسانی، سید موسی شبیری زنجانی و ناصر مکارم شیرازی در لیست مورد نظر این نهاد حوزوی به چشم می‌خورد. بعد‌ها اعلام شد که اسامی این لیست به ترتیب آرای موافق آن‌ها در جلسه جامعه مدرسین نوشته شده بود.
لیست جامعه مدرسین از لیست جامعه روحانیت کامل‌تر بود، اما باز هم نام چند نفر از علمای بزرگ قم و نجف که مقلدین قابل توجهی داشته و دارند در فهرست جامعه مدرسین نبود. افرادی همچون آیت‌الله سید علی سیستانی، آیت‌الله حسینعلی منتظری، آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، آیت‌الله یوسف صانعی و آیت‌الله حسین نوری همدانی که غیبتشان در فهرست اعلام شده حرف و حدیث‌هایی را در پی آورد.
اکنون پس از گذشت دو دهه از صدور این دو بیانیه مهم، سه نفر از لیست جامعه مدرسین یعنی آیت‌الله العظمی میرزا جواد تبریزی (۱۳۸۵-۱۳۰۵)، آیت‌الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (۱۳۸۶-۱۳۱۰) و آیت‌الله العظمی محمدتقی بهجت (۱۳۸۸-۱۲۹۵) دار فانی را وداع گفته‌اند و جز چهار نفر بازمانده از آن فهرست، چهره‌های دیگری به تدریج به عنوان مرجع تقلید مطرح شده‌اند که حضرات آیات جوادی آملی، جعفر سبحانی، حسین مظاهری اصفهانی و اسدالله بیات زنجانی از این دسته‌اند.
اعلام فهرست مراجع جایزالتقلید شیعیان
تاریخ: ۱۱ آذر ۱۳۷۳
بازیگران اصلی: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جامعه روحانیت مبارز تهران
فرجام: از میان مراجع جایزالتقلید معرفی شده توسط جامعتین، چهار تن شامل آیات عظام خامنه‌ای، وحید خراسانی، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی در قید حیات هستند.
نظر شما :