کشیدن قلیان از کوخ تا کاخ قجری

۰۵ شهریور ۱۳۹۳ | ۱۳:۴۱ کد : ۴۶۳۹ تاریخ مصور

فراگیر شدن کشیدن قلیان در بین ایرانیان چیز تازه‌ای نیست؛ مورخین می‌گویند احتمالا کشیدن قلیان که اختراع هندی - ایرانی است از زمان شاه طهماسب اول آغاز شده و در دوره قاجار فراگیر شده است آنطور که توانست محملی برای یک حرکت اعتراضی در عصر ناصرالدین شاه باشد.

«نهضت تنباکو» جنبش اجتماعی بود در اعتراض به اعطای امتیاز انحصاری تنباکو به شرکت «رژی» به مدت ۵۵ سال و طی آن با فتوای آیت‌الله میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو حرام اعلام شد و مردم با شکستن قلیان‌ها اولین مبارزات ضد استعماری خود را کلید زدند.

مورخان گفته‌اند روزی که میرزای شیرازی حکم حرمت استعمال توتون و تنباکو را صادر کرد در تهران تا بعد از ظهر مردم همه قلیان‏‌ها را شکستند و انبارهای توتون و تنباکو را به آتش کشیدند؛ حتی در یکی از شهر‌ها، تعدادی از جوانان به خانه حاکم هجوم بردند تا او را از قلیان کشیدن منع کنند و به او گفتند: آقا میرزا فرمودند، استعمال تنباکو، محاربه با امام زمان(عج) است! ما اجازه نمی‌دهیم تو به جنگ با امام زمان بروی!

بر اساس گزارش‌های تاریخی، در آن تاریخ در برخی از شهر‌ها، افرادی برای خشک کردن تنباکو، مقداری از آن را در بام‌ها پهن کرده بودند، اما برای احتیاط، از جمع‌آوری آن هم پرهیز کردند. ناصرالدین شاه ابتدا از پذیرش حکم میرزای شیرازی، امتناع می‌کرد. اما تأثیر این فتوا آنچنان بود که شاه قاجار هم در حرمسرای خود جرأت نمی‌کرد قلیان بکشد. نهضت تنباکو با فشار علما آنقدر ابعاد عمیقی پیدا کرد که ناصرالدین شاه از بیم تاج و تخت تسلیم شد و دستور داد همه جا اعلام کنند حکم میرزا را پذیرفته و معاهده توتون و تنباکو را لغو می‌کند.

این نهضت از این جهت که اولین رویارویی‌های مردم و علما با شاه و استعمار بود و با پیروزی به پایان رسید دارای اهمیت است اما خود گویای رواج داشتن استعمال تنباکو و قلیان در عصر قاجار است.

مورخان می‌گویند در عصر قاجار قلیان آنقدر اهمیت داشته که مردم هیچ مجلس و میهمانی‌ای اعم از روضه‌خوانی، مجلس فاتحه، عزا، شیرینی خوردن، خواستگاری، بله بران، مجالس عقد و عروسی و شب‌نشینی را بدون آن برگزار نمی‌کردند.

در این میان قلیان کشیدن که کاری اعیانی به حساب می‌آمده آدابی نیز برای خود پیدا می‌کند و بیشتر در جامعه ایرانی نفوذ می‌کند مثل اینکه اگر در میهمانی نخستین قلیان به میهمان تعارف شود دلیل بر خوشامدگویی صاحب پذیرایی به آن فرد و اگر قلیان دوم و سوم به طرف پیشکش شود معنای خداحافظی است.

از سوی دیگر قلیان در کنار نفوذی که در جامعه عصر قاجار به عنوان وسیله‌ای رایج در دست مردم می‌یابد ابعاد زیبایی‌شناسی نیز پیدا می‌کند و کنده‌کاری بر روی بدنه و نقش و نگارهای روی کوزه آن قلیان را به شیء زینتی نیز تبدیل می‌کند.

عکس‌های زیر از عبدالله قاجار، آنتوان سوروگین و چند عکاس نا‌شناس در عین آنکه جایگاه قلیان در جامعه عصر قاجار را بیشتر نشان می‌دهد بعضا این وجه زیبایی‌شناسی و دکوری را نیز به تصویر می‌کشد. در این عکس‌ها که «فرارو» منتشر کرده، قلیان از دربار گرفته تا کوچه و خیابان و اندرونی، در دست شاهان و درباریان گرفته تا مردم عادی و زن و مرد دیده می‌شود؛ در کنار آن عکس‌های آتلیه‌ای نیز وجود دارد که در آن قلیان به عنوان وسیله‌ای زینتی و دکوری حضور دارد.