معمای مرگ هامرشولد؛ چه کسی دبیرکل سازمان ملل را ترور کرد؟
تحقیقات جدیدی درباره پرونده سقوط هواپیمای حامل هامرشولد به جریان افتاده است
تاریخ ایرانی: بان کی‌مون دبیرکل سازمان ملل متحد به زودی دستوری صادر خواهد کرد تا تحقیق دربارهٔ ترور داگ هامرشولد، یکی از متشخص‌ترین دبیران این سازمان در تاریخ، از سر گرفته شود. اتهاماتی وجود دارد مبنی بر اینکه هامرشولد توسط سازمان شبه‌نظامی آفریقای جنوبی در دوران آپارتاید ترور شده است؛ مقامات آگاه خبر می‌دهند که این گروه شبه‌نظامی که دست به ترور زده‌اند توسط سیا، سازمان اطلاعاتی بریتانیا و یک کمپانی معدن بلژیکی حمایت می‌شده‌اند.
چندی پیش دولت آفریقای جنوبی اسناد اطلاعاتی مربوط به چندین دهه پیش را یافت که در آن جزییات نقشهٔ ترور هامرشولد با عنوان عملیات سلست (Celeste) شرح داده شده است. بنا به گفتهٔ منابع دیپلماتیک، مقامات آفریقای جنوبی اخیراً نامه‌ای به سازمان ملل ارسال کرده و اسناد مربوطه را به وزارت دادگستری این کشور فرستاده‌اند تا در اختیار مقامات سازمان ملل قرار گیرد.
فرستادهٔ آفریقای جنوبی در سازمان ملل حاضر به پاسخگویی در این زمینه نشد. سیا پیش از این اتهامات مربوط به همکاری در ترور هامرشولد را «پوچ و بی‌اساس» خوانده بود.
سال گذشته یک هیات متشکل از متخصصین سازمان ملل متحد به ریاست محمد چنده عثمان رئیس دادگستری تانزانیا، شواهد گسترده‌ای که در طول ۵۵ سال پس از سقوط مشکوک این هواپیما گردآوری شدند را ارائه کرد. این هیات دبیرکل را موظف کرد که مطابق با اساسنامهٔ سال ۱۹۶۲ مجمع عمومی سازمان ملل، هرگونه شواهد جدید در رابطه با مرگ هامرشولد را گزارش دهد و کشورهای مربوطه و سازمان‌های اطلاعاتی‌شان را تحت فشار قرار دهد تا هرگونه اطلاعات در زمینهٔ این تراژدی را افشا کنند. اسناد جدید آفریقای جنوبی (که کشف آن‌ها پیشتر گزارش نشده بود) پس از ابلاغ این دستور افشا شدند.
هجده سال پیش نسخه‌های کپی از اسناد مربوط به عملیات سلست منتشر شدند ولی آفریقای جنوبی قادر به یافتن اصل اسناد نبود و نمی‌توانست صحت و اعتبار این اسناد را با بررسی جوهر و کاغذشان مورد تأیید قرار دهد. هنوز مشخص نیست که آفریقای جنوبی کدام اسناد را یافته است. اما مقاماتی که از نامهٔ آفریقای جنوبی به سازمان ملل اطلاع دارند می‌گویند پرتوریا تأیید می‌کند که اسناد مربوط به عملیات سلست که پیشتر گم شده بودند را یافته است. این امیدواری وجود دارد که سازمان ملل بتواند مشخص کند آیا این اسناد در زمان مرگ هامرشولد تهیه شده‌اند.
در سپتامبر سال ۱۹۶۱، هامرشولد برای یک عملیات صلح‌طلبانه از لئوپلدویل، پایتخت کنگو که امروز کینشاسا نامیده می‌شود، به سمت فرودگاه رودیژای شمالی منطقهٔ تحت حفاظت بریتانیا، زیمبابوه کنونی، پرواز می‌کرد. هواپیما یک داگلاس DC6B به نام آلبرتینا بود که در جنگل‌های نزدیک به فرودگاه اندولا دچار سانحه شد. به نظر می‌رسید که هامرشولد در حین سانحه از هواپیما به بیرون پرت شده است و قفسهٔ سینه، دنده‌ها و ستون فقراتش آسیب مرگبار دیده‌اند. چهارده نفر از مسافران و خدمهٔ این پرواز نیز کشته شدند. نفر پانزدهم، یک آمریکایی به نام هارولد جولین یک هفته پس از حادثه بر اثر جراحات وارده درگذشت. او پیش از مرگ به مقامات گفت که پیش از برخورد با زمین صدای انفجار در هواپیما شنیده است.
یک هیات تحقیقات رودیژا در سال ۱۹۶۲ نتیجه گرفت که علت سقوط هواپیما خطای خلبان بوده است و او ارتفاع درختان جنگل را اشتباه محاسبه کرده است. تحقیقات سازمان ملل نتوانست علت سقوط را مشخص کند و مرگ هامرشولد بر اثر حادثه یا جنایت نامشخص اعلام شد. در دهه‌های پس از مرگ او، تئوری‌های توطئهٔ مختلفی شکل گرفتند؛ اینکه ماموران سیا و یا نیروی زمینی آمریکا به او شلیک کرده‌اند، یا اینکه او پس از سقوط هواپیما زنده ماند ولی یک مزدور آفریقای جنوبی به او شلیک کرده است، یا توسط یک خلبان بلژیکی که هواپیما را از پا درآورده به قتل رسیده است. نخستین فرستادهٔ سازمان ملل که برای شناسایی جسد هامرشولد رفته بود قسم می‌خورد که در پیشانی او جای شلیک گلوله دیده است. اما کالبدشکافی و رادیوگرافی جسد هامرشولد صحت چنین ادعایی را رد می‌کرد.
سازمان ملل ادعاهای بسیاری دیگر را مردود دانست، از جمله سرباز مزدور آفریقای جنوبی به نام سوینپُل که در هنگام مستی ادعا کرده بود در ترور هامرشولد دست داشته است. مقامات تاکید می‌کنند که اسناد به دست آمده برای نتیجه‌گیری نهایی کافی نیستند و تنها یک قطعه از پازلی هستند که ممکن است هرگز تکمیل نشود. برخی از ناظران آگاه به این پرونده هشدار می‌دهند که حتی اگر صحت این اسناد تصدیق شود این امکان وجود دارد که اسناد به عنوان بخشی از عملیات اطلاع‌رسانی دروغ توسط منابع مختلف (از شوروی گرفته تا سربازان مزدور) تولید شده باشند.
دبیرکل سازمان ملل تشخیص داد زمان آن رسیده که نگاهی تازه به این پرونده انداخته شود، پیچیده‌ترین و بدنام‌ترین پروندهٔ جنایت در تاریخ سازمان ملل متحد. به گفتهٔ مقامات سازمان ملل، پیگیری این پرونده تحت فشار یان الیاسون صورت می‌گیرد، او وزیر امور خارجه اسبق سوئد است که اکنون معاون دبیرکل این سازمان است. اما برخی از دیپلمات‌های ارشد این مساله را مطرح کرده‌اند که یافته‌های جدید بیهوده هستند و صرفاً به تئوری‌های توطئه دامن خواهند زد.
ماه آینده بان کی‌مون طی یادداشتی پنج صفحه‌ای خطاب به مجمع عمومی سازمان ملل وجود شواهد جدید را اعلام خواهد کرد و از مجمع عمومی درخواست می‌کند تا فردی متخصص، به احتمال زیاد عثمان، را برای بررسی اسناد منصوب کنند. فرحان حق، سخنگوی بان کی‌مون حاضر به ارائه توضیح در این زمینه نشد اما به فارن‌پالسی گفت: «دبیرکل متعهد است که وظیفه‌اش در قبال دبیرکل پیشین و همراهانش را به انجام برساند و حقایق را پس از سال‌ها مشخص کند.»
پروندهٔ هامرشولد در سال ۲۰۱۲ بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاد زیرا یک محقق انگلیسی به نام سوزان ویلیامز کتابی با عنوان «چه کسی هامرشولد را کشت؟ جنگ سرد و برتری‌گرایی سفیدپوستان در آفریقا» را به چاپ رساند. این کتاب به شواهد جدیدی دست یافته، از جمله شاهدان عینی محلی که به یاد دارند هواپیمای در حال سقوط در آتش شعله‌ور بوده است. همچنین شهادت چارلز ساوثال، افسر بازنشستهٔ نیروی دریایی، که می‌گوید سخنان ضبط شدهٔ خلبانی را شنیده که ادعا می‌کرد هواپیمای هامرشولد را هدف قرار داده و آن را از پای درآورده است. ساوثال بعدها ابراز تردید کرد که آیا صدای رادیویی را شنیده و یا متن گزارش آن را خوانده است.
ساوثال که در محل شنود NSA در قبرس مستقر بود صدای خلبان را به یاد می‌آورد: «یک هواپیما را می‌بینم که نزدیک می‌شود. همه چراغ‌هایش روشن هستند. بله، هواپیمای DC6 است. بهش شلیک کردم. شعله‌ور شد. دارد پایین می‌رود. سقوط کرد.»
یک آمریکایی دیگر به نام پل آبرام که در ایستگاه شنود NSA در ایراکلیون یونان مستقر بود در ماه می ۲۰۱۵ در برابر هیات سازمان ملل شهادت داد که او نیز در یک رهگیری رادیویی شنیده که در شب مرگ هامرشولد فردی با لهجهٔ غیرآمریکایی گزارش می‌دهد: «آمریکایی‌ها یک هواپیمای سازمان ملل را هدف قرار دادند.»
کتاب ویلیامز باعث شد تا در سال ۲۰۱۲ کمیسیون هامرشولد تشکیل شود، یک هیات داوطلب متشکل از چهار قاضی و وکیل بین‌المللی از جمله استفان سِدلی، قاضی بریتانیایی؛ ریچارد گلدستون، دادستان اسبق سازمان ملل در رسیدگی به جنایات جنگی رواندا و یوگوسلاوی سابق؛ هانس کارل سفیر اسبق سوئد که یکی از وکلای ارشد سازمان ملل بود؛ و ویلیام ویلهلمینا توماسن، قاضی اسبق دادگاه عالی هلند. این کمیسیون در گزارش نهایی خود در سال ۲۰۱۳ اعلام کرد که «شواهد قانع‌کننده نشان می‌دهند که هواپیما در حین فرود در فرودگاه اندولا هدف حمله و یا تهدید قرار گرفته است.» همچنین نتیجه‌گیری کرد که «احتمال زیادی وجود دارد که تمام اطلاعات رادیویی محلی و منطقه‌ای فرودگاه اندولا در شب ۱۸-۱۷ سپتامبر ۱۹۶۱ توسط سیا و آژانس امنیت ملی ضبط شده باشد.»
یافته‌های این کمیسیون دبیرکل سازمان ملل را بر آن داشت تا هیات مخصوص سازمان ملل را به ریاست عثمان تشکیل دهد تا پروندهٔ هامرشولد را بر اساس یافته‌های جدید بازنگری کنند. هامرشولد حامی استقلال کنگو بود در حالیکه بلژیک با پشتیبانی بریتانیا، آمریکا و آفریقای جنوبی می‌خواستند مطمئن شوند که ذخایر غنی کاتانگا، از جمله اورانیوم این کشور که برای تولید سلاح‌های اتمی مورد استفاده در هیروشیما و ناگازاکی از آن بهره‌برداری شد؛ به دست غربیه‌ها به خصوص اتحاد جماهیر شوروی نخواهد افتاد. چند ماه پیش از آن سیا در ترور پاتریس لومومبا رهبر آزادیخواهان کنگو توسط افسران بلژیکی و جدایی‌طلبان کاتانگا شرکت کرد زیرا گمان می‌رفت که لومومبا به سمت اتحاد جماهیر شوروی مایل است. هامرشولد در حالی به قتل رسید که راهی مذاکره برای آتش‌بس با موسی چمبه بود؛ رهبر کاتانگا که توسط بلژیک حمایت می‌شد. او مأمور بود تا چمبه را راضی کند که علیرغم میل حامیان خارجی‌اش با دولت کنگو مذاکره کند. گلدستون به فارن‌پالسی گفت: «سیا، بلژیکی‌ها، آفریقای جنوبی، همگی دلایلی برای مخالفت با مأموریت هامرشولد داشتند.»
امکان دست داشتن سیا در نقشهٔ قتل هامرشولد برای نخستین بار در سال ۱۹۹۸ مطرح شد. یک مأمور اطلاعاتی آفریقای جنوبی پرونده‌ای در باب ترور کریس هنی، رهبر حزب کمونیست آفریقای جنوبی، در سال ۱۹۹۳ در اختیار کمیسیون حقیقت‌یابی و مصالحه قرار داد. اما در این پرونده نسخهٔ هشت سند مربوط به مکاتبات داخلی اعضای موسسهٔ تحقیقات دریایی آفریقای جنوبی SAIMR نیز وجود داشت؛ موسسه‌ای که در حقیقت سازمان سربازان مزدور فعال در کنگو را در اوایل دههٔ ۱۹۶۰ هدایت می‌کرد.
در این اسناد، که شامل گفت‌وگوی یک «ناخدا» و «کاپیتان» SAIMR هستند، ذکر شده که عملیات سلست (Celeste) به منظور «تصفیهٔ» هامرشولد طراحی شده زیرا او هر روز «مشکل‌سازتر» از پیش می‌شده است. یک سند «فوق‌محرمانه» مشروح جلسه‌ای است که میان نمایندگان SAIMR و سازمان اطلاعاتی بریتانیا MI5 و سازمان اجرای عملیات ویژه (سازمان بریتانیایی که در طول جنگ جهانی دوم تشکیل شد تا عملیات جاسوسی در اروپای تحت سلطهٔ آلمان را به انجام برساند) تشکیل شد.
طبق این اسناد آلن دالس رئیس سیا گفته است که «داگ مشکل‌آفرین شده است… و باید از میان برداشته شود.» او از آمادگی ماموران حاضر در منطقه برای همکاری در عملیات خبر داد.
در اسناد آمده که خرابکاران قصد داشتند تا پیش از آنکه لئوپولدویل کنگو را به مقصد اندولا ترک کند، شش پوند تی‌ان‌تی در جای چرخ هواپیمای هامرشولد جاسازی کنند. قرار بود مواد منفجره زمانی که خلبان چرخ‌ها را به داخل می‌کشد منفجر شوند. نقشهٔ جایگزینی هم طراحی شد تا بمب‌ها پیش از فرود در اندولا از راه دور فعال شوند. اما هیچگونه شواهدی در دست نیست که نشان دهد هواپیما منفجر شده است.
هیات تحقیقاتی به ریاست عثمان سال گذشته تحقیقاتی در مورد این نظریه انجام داد ولی در قطعات باقیمانده از هواپیما اثری از انفجار به چشم نمی‌خورد. هیات تحقیقاتی سازمان ملل نتیجه گرفت که اتهامات بر اساس اسنادی از SAIMR بنا شده‌اند که راهی برای اثبات سندیتشان وجود ندارد.
یکی از سازمان‌هایی که در اسناد از آن‌ها نام برده شده است، سازمان اجرای عملیات ویژه، به نظر می‌رسد که در اواخر دههٔ ۱۹۴۰ منحل شده باشد. مقامات آفریقای جنوبی نمی‌توانند وجود یک گروه عملیاتی مزدور در خارج از کشور با چنان نامی را تأیید کنند. هیات سازمان ملل نتیجه‌گیری کرد که هیچ راهی برای اثبات سندیت این نسخ وجود ندارد زیرا امکان آزمایش جوهر و کاغذ نیست.
این هیات اعلام کرد که این اسناد «ارزش کمی برای دلالت در دادگاه» دارند زیرا سازمان ملل نمی‌تواند اعتبار آن‌ها را تأیید کند و حتی شواهدی از وجود موسسهٔ تحقیقات دریایی یافت نمی‌شود. در نهایت نتیجه‌گیری شد که «اطلاعات تازه به دست آمده دلیل محکمی برای اثبات انفجار هواپیمای هامرشولد» به شمار نمی‌روند.
تردید کمیسیون هامرشولد حتی از این هم بیشتر بود. هانس کُرِل، یکی از وکلای سوئدی کمیسیون هامرشولد، گفت که اسناد پروندهٔ عملیات سلست «مشکوک هستند. ما تحت تأثیر این اسناد قرار نگرفتیم.» او گفت که کمیسیون نتیجه‌گیری کرده است که این اسناد و محتوای آن‌ها «قابل اطمینان» نیستند.
سوزان ویلیامز که فعالیت SAIMR را سال‌ها مطالعه کرده است می‌گوید که اشتباه بزرگی است اگر این اسناد را نادیده بگیریم. او می‌گوید: «من سال‌ها به دنبال این اسناد بوده‌ام و اکنون آن‌ها را نادیده نمی‌گیرم.»
گلدستون به فارن‌پالسی گفت که «به شدت باور دارد» که مرگ هامرشولد یک حادثه نبوده است. اما نظر کمیسیون دربارهٔ علل مرگ با آنچه که دولت آفریقای جنوبی راجع به عملیات سلست می‌گوید یک تفاوت اساسی دارد. گلدستون می‌گوید: «به نظر ما احتمال بیشتری وجود دارد که به هواپیما شلیک شده باشد تا اینکه بمب داخل آن جاسازی شود.»
او می‌گوید که در مصاحبه با چهار شاهد عینی، که سه تن از آن‌ها کارگران محلی بودند، گفته‌اند که هواپیما در حال سقوط مشتعل بود. برخی می‌گویند هواپیمای دوم را دیده‌اند که بر روی هواپیمای هامرشولد آتش گشوده است. گلدستون خاطرنشان می‌کند که هیچ کدام از شاهدان محلی توسط کمیسیون رودیژیا و یا سازمان ملل مورد مصاحبه قرار نگرفته‌اند. او می‌گوید: «رودیژیایی‌ها شاهدان سیاه‌پوست را نادیده می‌گرفتند و آن‌ها را قابل اعتماد می‌شمردند. کاملاً مواضع نژادپرستانه داشتند.»
یکی از موانع کلیدی در به انجام رساندن تحقیقات عدم همکاری قدرت‌های اصلی، از همه مهمتر آمریکا و انگلیس، در زمینهٔ انتشار اسناد مربوط به پرونده بود. کُرِل به اسناد مربوط به نقش سیا در عملیات سلست بدبین است ولی عقیده دارد که سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا شواهد حیاتی را پنهان می‌کنند که می‌تواند در حل معمای مرگ هامرشولد تأثیر اساسی بگذارد. کرل می‌گوید که مهمتر از همه عدم دستیابی به گزارش ترافیک هوایی شب فاجعه است.
فرودگاه اندولا ترافیک رادیویی شب حادثه را ضبط نکرده اگرچه توانایی تکنیکی این کار را داشته است. یک دیپلمات بریتانیایی، سِر برایان آنوین، که در شب مرگ هامرشولد در فرودگاه اندولا حضور داشت به خاطر دارد که دو هواپیمای آمریکایی تمام شب موتورهای خود را روشن نگاه داشتند، به وضوح مشخص بود ترافیک رادیویی را تحت نظر دارند.
علیرغم آنچه که ساثال ادعا می‌کند، ایالات متحده مدعی است که هیچ کدام از ارتباطات رادیویی آن شب را ضبط نکرده است. هیات نمایندگان آمریکا در سازمان ملل در پاسخ به پرسش این سازمان گفتند که هیچگونه شاهدی مبنی بر وجود هواپیماهای آمریکایی بر باند فرودگاه اندولا در شب وقوع حادثه وجود ندارد. اما کرل همچنان تردید دارد. او می‌گوید:«ما نتیجه گرفتیم که آمریکایی‌ها هر آنچه که در رادیو گفته می‌شد را شنود می‌کردند. من هنوز به این موضوع مشکوکم. مطمئنم که آن‌ها رونوشت ترافیک رادیویی را دارند.»
عدم موفقیت در خاتمه دادن به این پرونده برای بازماندگان قربانیان این حادثه روندی فرسایشی بوده است. هاینریش وایشاف که پدرش همراه با هامرشولد جان خود را از دست داده از توجه سازمان ملل به این پرونده خرسند است. اما نگران است که توجه به عملیات سلست بار دیگر به یک بن‌بست منتهی شود. در عین حال روند بررسی تدریجی سازمان ملل او را مستأصل و خشمگین می‌کند، زیرا این سازمان تحقیقاتش را به داده‌های جدید محدود کرده است. او می‌گوید به «تحقیقات همه‌جانبه» نیاز است که تمامی شواهد موجود از گذشته تاکنون را در بر بگیرد. او از هیات تحقیقاتی سازمان ملل قدردانی می‌کند که علیرغم منابع محدود و وقت اندکی که در اختیار داشته‌اند «کاری بسیار ماهرانه» به انجام رساندند؛ این هیات فقط سه ماه فرصت داشت تا کار خود را انجام دهد.
او به فارن‌پالسی گفت: «شواهد هر روز کهنه‌تر می‌شوند، خاطرات از بین می‌روند و افراد عمرشان به سر می‌رسد. باید سیاست را نادیده بگیریم تا هرچه زودتر به پاسخ دست بیابیم.»
منبع: فارن‌پالسی
نظر شما :